Κείμενο γραμένο για δημοσίευση στα Τετράδια Μαρξισμού 13 [2020]. Ο διαδικτυακος συνδεσμος τουτης της αναρτησης εδω: https://bit.ly/3dKTx8t
“Tο μέλλον των επιδημιών διαγράφεται πολύ ανιαρό”, δήλωνε το 1972 στο κλασικό του σύγγραμμα ένας περίφημος και πολυπράγμων νομπελίστας ιολόγος και ανοσολόγος. Παρόμοια τις επόμενες δεκαετίες η ιδέα πως οι επιδημίες ανήκαν στο παρελθόν κυριαρχούσε, παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες των επιδημιολόγων, καθώς διαπότιζαν τον λεγόμενο κοινό νου η φιλελεύθερη πίστη στην πρόοδο, η μεταπολεμική τεχνοκρατική αλαζονεία και τα μυοχαλαρωτικά ιδεολογήματα του κρατικοχρηματιστικού πλέγματος και των επιστημονικών του παρατρεχάμενων. Λίγοι εκτός αριστεράς υποψιάζονταν ότι το καπιταλιστικό σύστημα είχε ήδη διαβεί το μεσουράνημά του, και ότι η “παγκόσμια επανάσταση του 1968” (Iμμάνουελ Βαλλερστάιν) και η κατάρρευση των σταθερών νομισματικών ισοτιμιών δεν ήταν περαστικές φουρτούνες αλλά σηματοδοτούσαν την έλευση της τερματικής συστημικής κρίσης. Ελάχιστοι διέκριναν την επαναφορά του παγκόσμιου κέντρου βάρους στη νοτιοανατολική Ασία, μετά από δυο ευρωκεντρικούς αιώνες, και την ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου, ενώ η χρηματιστικοποίηση, κεντρικό χαρακτηριστικό της δικής μας εποχής, βρισκόταν στα σπάργανα και η λέξη δεν είχε φτιαχτεί καν. Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων παρέμενε, και ως σήμερα μένει άλλωστε, δίχως πρόσβαση στη σύγχρονη βιοϊατρική, αλλά και τούτη η λεπτομέρεια λίγους απασχολούσε. Τέλος, σπάνιοι ήταν εκείνοι που πρόσεχαν την ένταση μεταξύ βιοϊατρικής κι επιδημιολογίας.
Ειδικά όσον αφορούσε τις επιδημίες, δεν πείθονταν όλοι οι ειδικοί από το φιλελεύθερο ιδεολόγημα της σταθερής προόδου. Ένας ιδιαίτερα έμπειρος στην κλινική πρακτική βρετανός γιατρός προκάλεσε σάλο όταν αμφισβήτησε την εγκυρότητα των αναλυτικών εννοιών του κλάδου του. Εστίαζε στο πώς ο καπιταλισμός πλάθει τις κυρίαρχες αντιλήψεις περί υγείας από τον δέκατο έβδομο αιώνα, επιβάλλοντας μια μηχανιστική εικόνα του ανθρώπινου σώματος. Η έννοια της επιδημίας υποβλήθηκε και αυτή σ’ έλεγχο, και ως κεντρικό στοιχείο της τώρα αναδείχθηκε η δραματική διασπορά φόβου από ένα έξαφνο κύμα μαζικού θανάτου. Ο επιφανέστερος ίσως φιλελεύθερος ιστορικός της υγείας ανέπτυξε επίσης κριτικές απόψεις στο εκτενές έργο του. Αποτυπώνοντας την πρόσφατη και συνήθως μη Δυτική έμφαση στις κοινωνικές συνιστώσες της αρώστιας ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπενθύμιζε στην εισαγωγική διακήρυξη της πρώτης του έκθεσης, το 1995, ότι “η πιο θανάσιμη αρώστια στον κόσμο είναι η φτώχεια […] ο πιο αμείλικτος δολοφόνος και η μεγαλύτερη μάστιγα πάνω στη γη”. Η φτώχεια δεν μετρά για επιδημία, αφού προκαλεί βεβαίως μαζικό θάνατο αλλά έξαφνη δεν είναι. Θα μπορούσε εντούτοις να θεωρηθεί μάστιγα ενδημική στον καπιταλισμό. Με όρους επιδημίας μπορεί όμως ν’ αναλυθεί ο πόλεμος, και πράγματι συχνά οι επιδημίες, όταν ξεσπούν, αντιμετωπιζονται σαν μορφή πολέμου.
Μέχρι τη φετινή χρονιά οι κριτικές φωνές σε τέτοια ζητήματα αγνοούνταν στο δημόσιο λόγο, αν δεν λοιδωρούνταν. Ο καπιταλισμός βελτίωνε την ανθρώπινη ζωή, και χειροπιαστή απόδειξη ήταν η εξάλειψη των επιδημιών. Αν τυχόν μας εκμεταλλευόταν, το έκανε για το καλό μας. Καπαρώνοντας τα κοινά της γνώσης και της επιστήμης το κεφάλαιο παρουσίαζε τις πραγματικές βελτιώσεις της ζωής, από την υγιεινοποίηση της καθημερινότητας ως την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης, σαν να ήτανε δήθεν δικά του επιτεύγματα.
Αρχές του εικοστού αιώνα η ιατρική πρόοδος εξαιρόταν ως ικανή δικαιολόγηση του ιμπεριαλισμού (πρώτα πρώτα από τους ίδιους τους ιμπεριαλιστές). Στη διάρκειά του χρησιμοποιήθηκε συστηματικά για την πειθάρχηση των πληθυσμών. Για παράδειγμα, αν το μαστίγιο των ΗΠΑ στον δικό μας Εμφύλιο συμπεριλάμβανε ναζιστικά αποσπάσματα θανάτου και βόμβες ναπάλμ, το καρότο είχε ιατρικές αποστολές και υγιεινοποίηση του κατοικημένου χώρου. Στα τέλη του αιώνα η ιστορία των επιδημιών λίγους ειδικούς απασχολούσε, πέρα από γιατρούς και ιστορικούς κάπως περιθωριακούς, προσανατολισμένους προς την κοινωνική προσφορά μάλλον παρά την ισχύ και καταξίωση.
Όλα αυτά άλλαξαν απότομα με την εμφάνιση του COVID-19. Χαρακτηρίστηκε συνδημία, με την έννοια ότι μια συνεργεία υγιεινολογικών προβλημάτων έπληξε την υγεία του πληθυσμού μέσα στο πλαίσιο πάγιων κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων. Αυτήν ακριβώς την πλευρά πρόσεξαν έγκαιρα στην Κίνα, και αντέδρασαν ανάλογα. Απεναντίας στη Δύση κρατική πολιτική, επιστημονικός λόγος και ιατρική πρακτική ως σήμερα την παραμερίζουν, αδιαφορώντας για το κοινωνικό πλαίσιο και χρησιμοποιώντας όρους βγαλμένους από την ιστορία της μεσαιωνικής πανούκλας. Αφήνοντας το πλαίσιο στο απυρόβλητο κι εστιάζοντας τις προληπτικές τους παρεμβάσεις στη μετάδοση όμως καταβαράθρωσαν τη δημόσια υγεία. Με δυο λόγια, ιδεολογικά παράγωγα της κυρίαρχης καπιταλιστικής βιοϊατρικής δρομολόγησαν μια καταστροφική για τους Δυτικούς λαούς υγειονομική πολιτική, ενώ αντίθετα στην Κίνα, όπου δεν παραμέρισαν τις συνδημικές προσεγγίσεις, πήραν αποτελεσματικά μέτρα.
Στην τρέχουσα συγκυρία παραμένουν ανισχυρες οι αντιστάσεις στην κυρίαρχη στο κράτος άκρα Δεξιά, την οποία οι ελίτ ενισχύουν στις συντηρητικές όσο και τις φιλελεύθερες, και ακόμη και στις φασιστικές εκδοχές της. Ανοίγοντας έναν νέο γύρο απαλλοτριωτικής συσσώρευσης η κρατική πολιτική συνδράμει τη μαζική αναδιανομή πόρων κι εξουσίας προς όφελος των ολιγαρχών. Αξιοποιώντας μαχητικά τις συνθήκες που προκαλεί ο COVID-19, και παράγοντας χρέος σε πρωτοφανείς ιστορικά ρυθμούς, αγωνιά να επιβάλει στην εργασία αντιδραστικές «μεταρρυθμίσεις» που ανακαλούν εκείνες της μετασοβιετικής Ανατολικής Ευρώπης. Ακόμη κι έτσι όμως οι αναγκαίες συνθήκες της αναπαραγωγής της μένουν αβέβαιες.
Θίγοντας παρακάτω την ιστορική κληρονομιά που φόρτισε αυτή την αυτοκαταστροφική επιλογή των Δυτικών κοινωνιών, παρουσιάζω έννοιες οι οποίες διευκολύνουν την ερμηνεία της σημερινής συγκυρίας μαζί με την αποτίμηση κι επεξεργασία εναλλακτικών προοπτικών. Εκτός από τη συνδημία τέτοιες είναι η παθοκοίνωση και ο μακροπαρασιτισμός, και άλλες ακόμη, αντλημένες από τα πεδία της παλαιοπαθολογίας, την επιδημιολογίας και της κριτικής ανθρωπολογίας της υγείας. Τις συζητώ από τη σκοπιά ενός ιστορικού των ιδεολογιών (δίχως ειδίκευση στην ιστορία της ιατρικής) και διαθλώντας τες μέσα από τις απρόσμενες μέριμνες που ανέδειξε το 2020.
Με άλλα λόγια συνδέω σχηματικά, στο μέτρο που ο χώρος επιτρέπει, κάποιες πρώτες σκέψεις που γεννούν οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της συνδημίας με δυο δρόμους που διαγράφονται ολοένα καθαρότερα, και από τη δράση του λαού εξαρτάται ποιόν παίρνει κάθε κοινωνία. Αφενός εκείνον του ολιγαρχικού και πατριαρχικού καπιταλισμού όπου όλες και όλοι, εκτός από λίγους προνομιούχους, υπόδουλοι μαστιζόμαστε από ανέχεια και αέναες εθνικές, θρησκευτικές και ρατσιστικές συγκρούσεις μέσα σε συνθήκες περιβαλλοντικής καταστροφής και συστημικής αστάθειας, ήδη και υγειονομικής επισφάλειας. Κι ενώ μάλιστα η ιστορική εμπειρία δείχνει πως σε καπιταλιστικό πλαίσιο οι πανδημίες ενισχύουν τη φτώχεια και την ανισότητα. Μένει πάντοτε εγκαρδιωτικά ανοιχτός όμως και ο άλλος δρόμος των εξισωτικών και απελευθερωτικών τάσεων, αντιστάσεων και συλλογικών σχεδίων που επίσης γεννά η κοινωνία μας. Η μακραίωνη ιστορία της ταξικής και της γυναικείας πάλης, με τα βαθειά πολιτισμικά τους ερείσματα, αδιάλειπτα ζωογονεί τους αγώνες απαλλαγής απ’ το ζυγό του κεφαλαίου και τις άλλες μορφές καταπίεσης.
(η συνέχεια στο πιντιέφ, στον συνδεσμο ακριβως παρακατω)
Comments